Қалъаи Кофарниҳон — ёдгории таърихиест, ки дар ҷанубу ғарби Тоҷикистон, назди дарёи Кофарниҳон воқеъ аст.
Таърих
Дар Қалъаи Кофарниҳон корҳои бостоншиноси аз солҳои 70-уми асри 20 бо сардории Борис Анатоливич Литвинский шурӯъ шудаанд. Осорҳои зиёд пайдо гардидаанд, ки ҳам ба фарҳанги буддои ва инчунин ба зардушти марбут мебошанд. Дар замони шӯравӣ аз ин ҷой дайри буддои пайдо шуда буд. Дар натиҷаи ҳафриётхои солхои охир дар ин ҷой маъбади зардушти бозёфт гардид. Ёдгории Қалъаи Кофарниҳон шаҳодати беҳтарини он аст, ки ин ду дин ё фалсафа дар як замон вуҷуд дошт, ва пайравони ин ё он дин дар фазои сулҳ умр ба сар мебурданд.
Кофир қалъа дар ибтидои асрҳои миёна маркази водии Вахш буд ва онро Сюансзан ҳам зикр кардааст. Ин димнаи чоркунҷа, ки дар райони Колхозобод мебошад, 360Х360 м андоза дорад. Димна иборат аз шаҳристонест, ки пур аз дeнгию пуштаҳо мебошад ва дар таги онҳо харобаи иморатҳо ниҳон аст. Дар кунҷи шимолу шарқии димна харобаи арк ҳаст. Суфаи чоркунҷаи болоии ин арк (60Х60 м) солҳои 1968–1970 хеле ҳафриёт карда шуд. Арк девори мустаҳкаме дошту дар гeшаҳои девор бурҷҳои хиштӣ ва похсагӣ менамуд. Гунбазро ҳам бо қатори хишту похса бардоштанд. Беруни девори арк пур аз тоқчаҳои зина-зина ва дар мобайн як иншооти бурҷмонанде буд. Девор саро-сар тиркашҳои қалбакӣ дошт.
Дар гӯшаи шимолу шарқии арк иморати бузурге ёфт шуд (20х10 м), ки аз афти кор, толори қабул будааст. Таг-таги ин толор суфа бардоштаанд. Яке аз суфаҳои мобайнии девори паҳлуии хона нисбат ба дигар суфаҳо болотар буда, андак ба дарун ҳам рафтааст ва зоҳиран замоне дар болои ин суфа тахт меистоду дар он малик ва дар атрофаш муқаррабони вай менишастанд. Ру ба руи ин тахтасуфаи баланд дигар тахтасуфаи пасттаре ҳаст, ки дар миёнҷои он оташдони азими маросимӣ боқӣ мондааст. Дар ин толор осори катибаҳо ба даст омад. Дар арк дигар биноҳои чоркунҷаю росткунҷа ҳастанд, ки бо нимсутунҳо зинат ёфтаанд ва бо долонҳо пайваст мебошанд. Осори суратҳои рeи девор ва нақшҳои рeи сафололот ба назар ме-расанд. Дар яке аз гeшаҳои арк маъбади хурдакаки буддоӣ ҳаст, ки аз як ҳуҷраи гунбаздор ва долони атрофи он иборат мебошад. Даруни девори ҳуҷра пур аз суратҳои Буддо аст. Ҳавлии болои арк камаш се маротиба аз нав сохта шудааст. Шаҳри дигар, ки он пойтахт набуда, балки баръакс, як шаҳрчаи хурдакак аст, димнаи Қалъаи Кофарниҳон мебошад, ки дар 80 км ҷанубу ғарбии шаҳри Душанбе ва 0,8 км шимолтари деҳаи Эсамбой воқеъ гардидааст. Дар ин маҳал водии соҳили чапи дарё ниҳоят танг буда, баръакс, водии соҳили рост хеле васеъ (то 1 км) мебошад. Дар тарафи шарқ, тахминан 5–6 км дуртар аз димна аз самти шимол ба тарафи ҷануб қаторкeҳи асосӣ тeл кашидааст ва мутавозӣ ба қаторкeҳ чанд қатор адирҳо низ ҳастанд, ки ҳар қадар ба дарё наздик бошанд, ҳамон қадар паст шуда, ниҳоят ба теппаю дунгиҳои пастакак табдил меёбанд, ки хушку холиву бедолу дарахтанд ва баъзе ҷои онҳоро набототи нимбиёбонӣ фаро ги-рифта аст, фақат дар доманаи кeҳ ва ёнаҳои он андак арчазор ва дар баъзе ҷойҳо чашмаҳо ҳастанд. Дар болои яке аз ҳамин гуна теппаҳои соҳили дарё, ки зоҳиран ба мунчакӯҳи алоҳида мемонад, димнаи Қалъаи Кофарниҳон ҷой гирифтааст.
Димна
Димна аз ду қисм иборат – як қисми он аркест, ки аз манзилгоҳҳо бо хандақ ҷудо мебошад. Тарҳи худи манзилгоҳ чоркунҷаи тeлонӣ буда, дар ҷануб танг шуда меравад. Андозаи он чунин аст: аз шимол ба ҷануб 275 м, аз шарқ ба ғарб 150 м ва 100 м (дар ҷануб якҷоя бо арк). Тарҳи арк панҷгeша аст, андозааш 55Х30 м. Масоҳати димна қариб 3,5 га. Аз шимоли димнаи Қалъаи Кофарниҳон сой мегузарад, ки аз он андак об ҷорӣ аст. Соҳилҳои сой серҷар, дар назди димна ҷарӣ то 20 м баландӣ дорад. Дар шарқи димна вайронаҳои деворе ҳаст, ки дар масофаи баробар дар болои он (дар ҳар 22–27,5 м) дунгичаҳое менамояд, ки замоне бурҷҳои девор буданд.
Баландии бурҷҳо ва девори байни бурҷҳо нисбат ба сатҳи худи димна он қадар намоён нест (тақрибан 1–1,5 м баланд мебошанду бас). Фақат девори байни бурҷи охирини шимолӣ ва бурҷи паҳлeи он фарқ дорад, яъне он нисбат ба бурҷҳо 3,5 м пасттар мебошад. Ҳатто таъсири «мурури замон»-ро ҳам ба назар гирем (аз ин ҷо ҳозир ҳам роҳи калон мегузарад), ин ҷо аз аввал ҳам паст будааст. Зинаи бепоғундае, ки таг-таги девор тeл кашида, аз ҷануб ба шимол баланд шуда меравад, маҳз дар ҳамин ҷо қатъ мегардад. Аз имкон берун нест, ки ин ҷо замоне дарвозаи асосӣ будааст. Ин ҳам аз эҳтимол дур нест, ки ин дарвозаи дувуми (дарвозаи иловагии) девори кeтоҳи ҷанубӣ мебошад, осори девори ғарбии рe ба дарё буда ба назар намерасад. Аз афти кор, онро борону барф шуста рафтааст. Майдони шаҳристон пур аз дeнгичаҳо мебошад ва он дeнгичаҳои бо тар-тиби муайян ҷойгирифта шаҳодат медиҳанд, ки шаҳр аз рeи нақшаи пешакӣ сохта шуда буд. Дар шимол қад-қади майдони лаби ҷарӣ осори иморатҳое менамоянд, ки бари он 35 м аст ва зимнан дар гeшаи шимолу шарқии ин май-дон теппае ҳаст, ки аз шимол ба шарқ тeл кашидааст. Аз дарвозаи шарқӣ 30–35 м ғарбтар осори равшани кeчае менамояд, ки мутавозӣ ба девори қалъа сeи ҷануб меравад. Бари ин кeча 5–7 м, тeлаш 115 м аст. Дар охир ин кeча якбора тоб хeрда, ба сeи ғарб меравад ва бо кeчаи дигаре мепайвандад, ки бо канори ғарбии димна мутавозӣ ҷой гирифтааст. Бари ин кeча андак тангтар менамояд, тeлаш 135-140 м аст. Ҳафриёти асосӣ дар худи шаҳристон гузаронда шуд. Ҳисор дар давраи Кушониён сохта шуда ва дар ҳамон давраҳо ин ҷо маркази калони Кушониён буда, дар аввалҳои асрҳои миёна ҳам вуҷуд доштааст.
Ба туфайли ҳафриёт дар қисми ҷанубии шаҳристон комплекси калони иморатҳои бошукуҳ кашф шуд. Маркази комплекс толори қариб чоргeша, аниқтараш ромбшакл мебошад (андозааш 7,35х7,55 м), ки аз тарафи шимол даромадгоҳи равоқӣ дорад. Деворҳо ҳама похсагӣ буда, фақат 2–3,1 м он боқӣ мондааст. Таг-таги девор суфаи дуболо ҳаст, як ҷои он – айнан рeбарeи дари даромад пеш баромада, як навъ «эстрада» барин шудааст. Дар мобайни хона дeнгичаи лоии чоркунҷае ҳаст, ки аз бисёр алавмонӣ мағз андар мағз пухта рафтааст. Аз афти кор, ин оташдони муқаддас буду дар он доимо оташ дармегирифт. Шифти толор ба чор сутун такя мекард, деворҳои хонаро лавҳаҳои тахтагини мусаввари бошукуҳ зинат медоданд. Ба касофати сeхтор як қисми чeбҳои иморат ва лавҳаҳои мусаввари тахтагин нобуд шудаанд. Се тарафи толори асосӣ – ҷанубӣ, ғарбӣ ва шимолӣ долон дорад (зоҳиран, аслан дар шарқ ҳам долон будааст), ки гирдогирди биноро фаро гирифтаанд ва хеле баъдтар баъзе қисмҳои онро вайрон карда, ба тарзи дигар сохтаанд. Дар хамгашти шимолӣ ва ғарбии долон як тӯдаи бетартиби чӯбҳои шифт ва пораҳои лавҳаи чӯбини мусаввар ёфт шуд, ки мазмуни онҳо нақши навдаи ток мебошад.
Нет комментариев