Забони шеъри Рӯдакӣ забони меъёр ва забони адабии мост, ки онро бо гузашти дувоздаҳ аср мо имрӯз низ истифода мебарем ва бо шеъри Рӯдакӣ ҳар рӯз сухан мегӯем.
Эмомалӣ Раҳмон
Забони ҳар қавму миллат мояи ифтихор ва саодати ҳуввияти ӯст, зеро маҳз забон аст, ки аз мавҷудияти ин ё он миллат башорат медиҳад ва ҳастии миллатро ба дуриҳои дур мебарад. Аз ин дидгоҳ ифтихори тоҷикон аст, ки забоне бо номи «тоҷикӣ» доранд, ки имрӯз тавассути сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон на танҳо аз ҳастии мо паём мерасонад, балки аз бонуфузтарин минбарҳои ҷаҳон, чун Созмони Милали Муттаҳид садо дода, пайғоми моро ба банӣ башар мерасонад.
Забони тоҷикӣ таърихи дуру дарозеро паси сар намуда, тӯли мавҷудияташ бо вуҷуди вазъи номусоиду ногувори таърих худро ҳифз намуда, риштаи ҳастии миллатро то ба имрӯз расонидааст. Ба таъбири дигар, забон натанҳо ҳастии ҳар миллатро таъмин менамояд, балки таъриху тақдири онро низ дар хотираи худ маҳфуз медорад. Ба ин маънӣ Сарвари давлат таъкид мекунанд, ки: «танҳо забон аст, ки дар ҳамаи давру замон таърихи воқеӣ ва ростини миллатро дар ҳофизаи худ нигоҳ медорад».
Забони тоҷикӣ беш аз ҳазор сол аст, ки ба сифати забони адабӣ дар хидмати соҳибзабонон қарор дорад ва ҳастии беш аз ҳазорсолаи забони адабии тоҷикиро осори мондагори илмиву адабие, ки аз ҷониби Одамушшуаро Рӯдакӣ, Ҳаким Фирдавсӣ, Ибни Сино, Берунӣ ва нобиғагони дигар рӯи саҳфаҳои таърих рехтаанд, ба субут мерасонад. Дар оғози ташаккули забони адабии тоҷикӣ дар ҳимояву ҳифз ва бузургдошти он амирони олигуҳар чун Исмоили Сомонӣ, Мансур ибни Нӯҳи Сомонӣ ва дигарон хидмати таърихиро ба анҷом расонида, онро аз ҳамлаву ҳуҷум ва фишори забонҳои бегона, бахусус арабӣ, дар амон нигаҳ доштанд.
Ҳамин рисолати таърихиро дар замони соҳибистиқлолии Тоҷикистон Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба анҷом расониданд. Ба таъбири дигар, Пешвои миллат аз рӯзҳои нахустини ба сари қудрат омадан забонро чун рукни бақову ҳастии миллат ба ҳимояти давлату ҳукумат гирифта, эълом доштанд, ки: «Забон дар паноҳи давлат ва давлат дар паноҳи забон аст». Ҳамин эътироф ва муҳаббату садоқат ба забон буд, ки на танҳо забон аз газанд эмин монд, балки боиси болорафти худшиносиву худогоҳии миллӣ низ гардид.
Тақдиру таърихи забони миллӣ ҳамеша мавриди андеша ва омӯзиши Сарвари давлат қарор дорад. Ин аст, ки дар тамоми баромаду суханрониҳо пайваста аз забони модарӣ ба унвони мояи ифтихору асоси ҳастӣ ба муҳаббат сухан меронанд. Илова бар ин, дар ҳамин замина осори зиёде низ таълиф намудаанд, ки «Забони миллат — ҳастии миллат» яке аз онҳост. Дар асари мазкур, ки ба сабки илмию оммавӣ таълиф шудааст, муаллиф борҳо аз Истиқлолият ва имкониятҳои он барои худшиносиву худогоҳии миллӣ сухан карда, ба бардоште мерасанд, ки дар даврони соҳибистиқлолӣ масъалаи забон ва эҳтирому арҷгузории он ба ҳадде мубрам гардид, ки онро метавон яке аз падидаҳои муҳими шуури миллӣ ва афкори ҷамъиятии ин солҳо номид.
Аз дигар тараф, маҳз Истиқлолият имкон фароҳам овард, ки «омӯзишу таҳқиқи таърих, забон ва фарҳанги худро бидуни бими «ранҷиши дӯстон» ва бе ороишҳои дурӯғин, ки таърихи мо аслан ба онҳо ниёзе надорад, анҷом диҳем». Дар ин замина метавон гуфт, аз беҳтарин ва нодиртарин таълифот, ки дар замони соҳибистиқлолии Тоҷикистон дар мавриди таъриху тақдири забони миллӣ анҷом ёфтаанд, бегуфтугӯ, китоби «Забони миллат — ҳастии миллат»-и Пешвои миллат маҳсуб меёбад.
Мақсади Пешвои миллат аз таълифи ин асари ҷомеъ огоҳу бедор сохтани ҳофизаи таърихии соҳибзабонон ва махсусан насли ҷавон аст, зеро ниёгони мо новобаста ба номеҳрубониҳои таърих дар ҳифзи Ватан ва бавиҷа забони миллӣ бархоста, барои мо забони пуртавонеро ба мерос гузоштаанд. Имрӯз «вазифаи ворисони ин забон он аст, ки ин кохи муҳташамро аз газанди боду борони замони ҷаҳонишавӣ нигаҳ дошта, то ҷойи тавон онро бо ғановати бештар ба наслҳои оянда ба мерос гузоранд».
Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба хотири ҳимояву ҳифзи забони миллӣ Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» қабул шудааст. Санади мазкур истифодаи забони давлатӣ ва забонҳои дигарро ҳудуди кишвар ба танзим медарорад ва тавассути ҳуҷҷати мазкур мақоми давлатӣ доштани забон дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон расмият ёфтааст.
Қонуни мазкур ибтидо дар замони шӯравӣ (22-юми июли соли 1989) қабул гардида, дар байни ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна тоҷикон аз аввалинҳое ба шумор меомаданд, ки санади мазкури таърихиро қабул ва мақоми давлатӣ доштани забони тоҷикиро расман эълом дошта буданд.
Баъд аз соҳибистиқлолии Тоҷикистон зарурате пеш омад, ки қонуни мазкур ба замони нав мутобиқ гардонида шавад. Аз ин рӯ, қонуни забон дар таҳриру такмили нав рӯзи 5-уми октябри соли 2009 аз ҷониби Сарвари давлат тасдиқ ва аз он пас ин санаи таърихӣ дар Тоҷикистони соҳибистиқлол чун Рӯзи забони давлатӣ таҷлил мегардад.
Аз ин рӯ, ҳар як соҳибзабон муваззаф аст, ки дар баробари ифтихор аз забону адабиёти оламшумули тоҷикӣ, ки рӯи авроқи таърих сабт аст, бояд ба хотири идомат ва умри бардавоми он ин ганҷинаи бебаҳои ниёгонро бегазанд ба пасовандон ба мерос гузорад, чунонки ҳамин рисолати таърихиро бузургони мо Рӯдакиву Фирдавсӣ, Саъдиву Ҳофиз, устод Айнӣ, Улуғзодаву Лоиқ ба анҷом расонидаанд.
Дар бақову пойдории забони тоҷикӣ саҳми Сардафтари адабиёти классики тоҷик Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ ниҳоят калон аст. Рӯдакӣ барои тамоми шоирони адабиёти тоҷику форс мақоми сарвариро дорад, бинобар ин ҳама ҷо аз ӯ ба унвонҳои «одамушшуаро», «устоди сухан», «устоди шоирон», «устоди Аҷам» бо муҳаббату ихлос ва эҳтиром сухан гуфтаанд.
Баракати шеъри Рӯдакӣ буд, ки забони тоҷикӣ дар замони Сомониён рушду камол ёфт, пеш аз Рӯдакӣ шоире, ки дар забони форсӣ соҳиби девони комил бошад, маълум нест.
Ба ишораи сарчашмаҳо Рӯдакӣ ихтироъкори бисёр шаклҳои шеърӣ буда, аз ҷумла рубоиро маҳз ӯ падид овардааст, нахустин тарҳи маснавӣ ҳам аз Одамушшуаро Рӯдакӣ будааст.
Устод Рӯдакӣ бо шеърҳои худ асоси сабки хуросониро гузошт, мактабе ба вуҷуд овард, ки адабиёти тоҷику форс аз он сарчашма гирифт. Баъд аз даргузашти Рӯдакӣ бисёр шоирони тоҷику форс ба эҷодиёти Рӯдакӣ пайравӣ кардаанд, зеро забони соддаю оммафаҳм ва тарзи баёни равони каломи Рӯдакӣ барои шоирон намунаи ибрат буд.
Забони сода ва пуртаъсири шеъри Рӯдакиро дар воқеаи таълиф гардидани шеъри «Бӯи Ҷӯи Мӯлиён» мушоҳида карда метавонем. Мувофиқи сарчашмаҳо Амири Сомонӣ пас аз шунидани шеъри «Бӯи Ҷӯи Мӯлиён» ҳатто ба як пой мӯзаи хешро напӯшида, ба асп савор шуд ва ҷониби Бухоро роҳ пеш гирифт. Нақл мекунанд, ки ходимони амир то ду фарсах попӯши амирро оварданд ва танҳо баъди ин ӯ онро пӯшид. Ҳамин як шеъри Устод нишон медиҳад, ки чӣ гуна Рӯдакӣ ва шеъри ӯ назди хосу ом нуфузу эътибори бузург доштааст.
Ҳарчанд то замони мо шоирони бисёре кӯшиш кардаанд, ки ба ин шеър ҷавоб гӯянд, вале то имрӯз нафаре натавонистаанд бо чунин ширинию равонии забон ҷавоб гӯянд. Аз ин гуфта ба хубиву дурустӣ эҳсос мегардад, ки сухани Рӯдакӣ пояи баланд дорад, ин андеша бузургии сухани Устодро ба таври воқеӣ нишон медиҳад. Худи ӯ дар ин маънӣ мегӯяд:
Чу дурпош гардад ба маънӣ забонам,
Расад «марҳабо» аз замину замонам.
Рӯдакӣ маъниҳои оламгирро бо забони фасеҳу шево ба инсон пешниҳод мекунад, аз ин лиҳоз, арзишҳои волои каломи Рӯдакӣ пеш аз ҳама дар он зоҳир мегардад, ки ӯ ба масъалаи тарғиби некӣ ва накӯкорӣ таваҷҷуҳи алоҳида нишон додааст.
Ба андешаи Рӯдакӣ инсон бояд дар ҳама кор ва зиндагии худаш ба халқ бо нияти нек хизмат карданро фаромӯш накунад. Ба қавли Рӯдакӣ, ҷаҳон мисли дарёест, ки агар кас хоҳиши аз он гузаштан дошта бошад, яъне дар зиндагӣ ҳамеша некӣ кунад ва аз некномӣ ёдгорие ба вуҷуд оварад:
Ин ҷаҳонро нигар ба чашми хирад,
Не бад-он чашм, к-андар ӯ нигарӣ.
Ҳамчу дарёст в-аз накӯкорӣ,
Киштие соз, то бад-он гузарӣ.
Рӯдакӣ бо лафзи ҳакимонаи хеш одамонро ба омӯзиши илму дониш ва рӯ овардан ба маърифат даъват намуда, илму донишро равшании дил, чароғи ақлу хирад номидааст. Бинобар ин, инсонияти бохирад дар тамоми давраҳои таърихи зиндагии худ дар ҳар ҷо ва ҳар шароит ҷидду ҷаҳд намудааст, ки бо ҳар роҳ, бо ҳар забон дониш омӯхта, сарбаланд гардад:
То ҷаҳон буд аз сари одам фароз,
Кас набуд аз роҳи дониш бениёз.
Мардумони бихрад андар ҳар замон,
Роҳи донишро ба ҳар гуна забон.
Гирд карданду гиромӣ доштанд,
То ба санг андар ҳаме бингоштанд.
Дониш андар дил чароғи равшан аст,
В-аз ҳама бад бар тани ту ҷавшан аст.
Дар таълимоти Рӯдакӣ барои инсон тандурустию некхӯию хирадмандӣ беҳтарин фазилатҳо арзёбӣ гардидааст. Шахсоне, ки дорои ин фазилатҳоянд, аз ғаму ғусса озоданд, зеро ахлоқи шоиста ва накӯкорӣ инсонро машҳур мегардонад ва ҳатто маънаван солиму комил медорад:
Чаҳор чиз мар озодаро зи ғам бихарад,
Тани дурусту хӯи неку номи неку хирад.
Ҳар он кӣ Эзидаш ин ҳар чаҳор рӯзӣ кард,
Сазад, ки шод зияд ҷовидону ғам нахурад.
Рӯдакӣ оид ба мафҳумҳои дӯсту дӯстӣ сухан намуда, шодии ҷаҳонро бартар аз дидори дӯст мебинад, дӯстиро аз ҳама чиз афзал ва бо дӯст ҳамдамию ҳампешагиро наҷибтарин кор меҳисобад. Аммо гум кардани дӯстони пурҳунар ва ҷудоии онҳо талхии заҳр дорад ва ниҳоят боалам мебошад. Бинобар ин, кӯшидан лозим аст, ки дӯсти ҳамдамро аз худ дур насозӣ ва дӯстиро одат намоӣ, зеро бо дӯст шоду масрур зистан хушбахтию комронӣ хоҳад буд.
Ҳеҷ шодӣ нест андар ин ҷаҳон,
Бартар аз дидори рӯи дӯстон.
Ҳеҷ талхӣ нест дар дил талхтар,
Аз фироқи дӯстони пурҳунар.
Дар таълимоти Рӯдакӣ нигоҳ доштани нафс ва аз рӯи виҷдон амал кардан, самимияту меҳрубонӣ бар мардуми афтода ва эҳтирому тавозуъ бар шахсони мӯҳтоҷ низ мардонагӣ мебошад. Рӯдакӣ мардиро боз дар он мебинад, ки озори фитодаро раво надида, баръакс аз дасти ӯ гирифта ва ба мададу ёриаш бархоста шавад:
Гар бар сари нафси худ амирӣ, мардӣ,
Бар кӯру кар ар нукта нагирӣ, мардӣ.
Мардӣ набувад фитодаро пой задан,
Гар дасти фитодае бигирӣ, мардӣ.
Дар замони имрӯз баҳра бардоштан аз панду ҳикматҳои Рӯдакӣ ва онро дар зиндагӣ мавриди истифода қарор додан аҳамияти бештар пайдо кардааст. Онҳо роҳнамои омӯзиши ҳаёт ва одамият мебошанд, ҷавононро ба омӯхтани илму дониш, биниши тоза, ватандӯстию худшиносӣ, некию фазилат, дӯстию бародарӣ ва накӯкорӣ раҳнамоӣ карда, паёми ахлоқии миллатро тавассути забони ноби тоҷикӣ аз насл ба насл интиқол медиҳанд.
Тоҷибой СУЛТОНӢ,
Мӯсо ОЛИМҶОНОВ,
номзадҳои илми филология
Нет комментариев