Суманак аз ғизои ҷашнӣ ва муқаддас аст, ки танҳо ба Наврӯз алоқамандӣ дорад. Идҳои зиёд дорем, монанди Меҳргон, Сада, Тиргон, ки тору пуди рӯзгори аҷдодонамонро муайяну муқаррар мекунанд. Фарҳангшиноси маъруфи тоҷик Ҷонибек Асрориён дар сӯҳбат бо мо гуфт, ки дар даврони пеш, агар рӯзу моҳ мувофиқ меафтоданд, ид баргузор мешуд. Зодрӯз низ чун ҷашни хонаводаӣ аз ин радиф буд. Аломат, расм, урфу одат дар ин ҷашнвораҳо умумият доранд ва яке бар дигаре меафзояд. Вале суманак дар ин ҷумла ёд намешавад, зеол вобаста ба шароит ва фарорасиаш рамзу нишони қудсӣ дораду хоси Баҳор ва Иди Сари сол аст. Ва сухани маъруфу густаришёфта аз мардум инро исбот мекунад:
Суманак зебо баҳорай,
Суманак занҷирадорай,
Суманак ҳай ширадорай,
Иди наврӯзӣ муборак!
Аз аломатҳои ҷашнвора аст, ки дар раванди омода шуданаш мардон даст надоранд. Танҳо дар омода кардани ҳезум ва истеъмол.
Суманак дар фарҳангномаҳо
Дар мавриди истилоҳ ва замони пайдоиши суманакҳо андешаҳо гуногунанд. Олимону коршиносон фикри худро доранду мардумони деҳот фикри худро. Фарзия пешниҳод мешаваду ба ривоятҳо такя мекунанд.
Суманак аз решаи суман (сабза), саман, ёсмин, ёсуман – гули сафеди хушбӯи баҳорӣ ва сӣ малак (сималак) маънидод шудааст, ки дар қатори тахминзаниҳои муқаррарист. Ба тариқе дар адабиёти ривоятӣ замина ва асос ҳам дорем, мисли Симурғ, ки аз вожаҳои сӣ ва мурғ пайдо шудааст ва ғайра. Чуноне мебинед, мувофиқат ва бархӯрдҳо дар миён вуҷуд дорад.
Маънидодҳо шартӣ буда, бунёдаш гумонист. Магар суманаки танӯрпухта, ки мешукуфад ва бо орд задан ба сафедӣ моил мешавад. Дигар, малак вожаи арабисту муродифи сурӯш, ки наметавонист дар фарҳанги оинҳои куҳан ба устуворӣ мавқеъ пайдо кунад. Сухан аз боби андеша ва боварҳои исломӣ — семитӣ меравад, ки ба оину анъанаи эронӣ амиқан асар надоштааст. Акси онро фаровон вохӯрдаем.
Вале паҳлӯи дигар низ дорад. Ғизои фариштагон ва сурӯшонро шояд мардуми кӯҳансол ба забони ҳоким мувофиқ гардонда бошад. Манзурамон ҳамон малак ва малоика аст. Номи асили ғизо дар шакли суманак дар сарчашмаҳо во намехӯрад, вале аз тарзи пухтан ва раванди омодагӣ яқин аст, ки қадимист. Аз пешиниён мавод ҳам дорем, ки ба пайдоиши шарбат ва ғизо қарин аст ва шояд дар тӯли чанд садсола тағйироти миқдорӣ дида, на сифатӣ.
Бо сабабе ки муддати ҳазор сол исломро мардуми тоҷик қабои тоза пӯшонид, вале ҳич гоҳ аз раҳу рӯйи Худо нагашту сайъ мекард падидаҳои миллиро ба мазҳаб бипайвандад, то бехалал бимонанд. Ва ҳам зарурат буд. Донишмандон бо ин васила аз таковаргоҳи ҷомеа ва зери суми аспу ҷаҳолати аҷнабиён русуму урф ва анъанаҳои қадимро берун кашида, зинда доштанд. Корогаҳон тасдиқ мекунанд, ки на танҳо атрибутҳои ҷашнӣ мисли суманак ва сурудаҳо, балки Наврӯз дар замони шӯравӣ мамнуъ буд. Қаблан бо забткории арабҳо идвораҳои ба оини пешин пайванд мансух эълон шуданд. Қисмате аз атрибутҳои Тиргон, Меҳргон ва Наврӯз ба иди саиди Фитр ва иди Азҳо гузашт. Намунааш идгардаки бачаҳо (яъне ҳамон гулгардонӣ ва ба ивазаш бардошти ҳадя) ва ба шакли дигар ёд кардани арвоҳ ва арҷ гузоштан ба пешиниён аст. Ҳатто дар ҷомеаи дар назар пешқадами сотсиалистӣ Наврӯз то он ки бунёдаш омӯхта шавад, мамнуъ шуд. Дар «Фарҳанги забони тоҷикӣ», (Ҷ.II М.: «Советская энциклопедия»,-1969), бо иллати замона шарҳи суманак, сумалак ҷой наёфт. Дар фарҳанги тозанашр (Душанбе, 2010, ҷ. II, с. 276) омадааст: «Суманак. Хӯроки ҳалвомонанд, ки аз шираи донаҳои сабзондашудаи гандум мепазанд (асосан дар Наврӯз), саман (н) у, сумалак», ки аз луғатномаҳои пешин бардоштаанд. Дар забони мардум бар ҳамин муҳтаво омадааст:
Суманак аз гули гандум,
Суманак шираи гандум,
Суманак аз они мардум,
Иди наврӯзӣ муборак!
Дар Фарҳанги Амид (Теҳрон, 1349, с. 803), саҳеҳтар вомехӯрад: «Саману, навъи хӯроки шабеҳ ба ҳалво, ки аз шираи гандуми сабзкарда ва орд мепазанд, бештар барои иди Наврӯз дуруст мекунанд ва онро дар бисоти «ҳафт син» мегузоранд. Дар ғайри айёми ид ба сурати назрӣ табх мекунанд».
Дар рӯзҳои ғайриҷашнӣ кам пухта мешуд. Чи ки ҳини рустани сабзагиёҳи сабзи тозаи баҳорӣ ва таровату ширинии гандум баҳор буд. Ва, агар низ мепухтанд, хайр мекарданд, ба бенавоёну дардмандон медоданд ва ҳам ба масҷиду мазорҳо назр мебурданд.
Дар пажӯҳиши олимони эронӣ ба саман ва саману вомехӯрем, ки ишора ба суман ва ёсуман, яъне сабзаи муқаррарӣ аст ва аз пухтани ҳалвои идона маълумот додаанд. Миёни мардуми мо суман ё ёсуман, ёс — рустанӣ бо гулҳои сафеду бунафш фаҳмида мешавад, на сабзаи баҳорӣ.
Дар бастагӣ бо дарки моҳият ва нигаҳдошти ҷузъиёт гумонам ин навъи ғизо бештар ба мардуми Хуросон бояд мансуб бошад. Дар шаҳристонҳои Эрон пасон ривоҷ ёфта, василаҳои тозаро касб карду густариш ёфт. Дар шаҳристонҳои Вароруд маъруфтар ва то имрӯз бо таронаву суруду мусиқӣ ва дафзаниҳо боқӣ мондааст. Бад-ин шаҳомату бузургӣ дар кишварҳои ҳамзабон во намехӯрад. Дар водиҳои Фарғонаву Қашқадарё (қисман) гуфтугӯи забонӣ тағйир хӯрда бошад ҳам, вожаи суманак ва аз ҷумлаи оинҳои наврӯзӣ — суманакпазӣ вуҷуд дорад. Ва ҳам миёни тоҷикони Ҳинд аз қадим маъруф будааст. Чунончи, дар навиштаи Муҳаммадҳусайни Бурҳон омадааст: «Саману чизест монанди ҳалвои тар ва онро аз решаи гандуми сабзшуда пазанд ва ба замми аввал (яъне суману) оши ришта ва оши угро бошад».
Имрӯзҳо дар тамоми шаҳру ноҳияҳои Тоҷикистони соҳибистиқлол, бахусус вилояти Суғд ва шаҳри Хуҷанди бостонӣ модарону хоҳарони чирадасту кадбону бо пухтани суманак — ғизои фариштагон ва рамзи Наврӯз машғуланд! Бо шукронаи он, ки Яздони пок ҳамагонро ба Баҳори наву Иди Наврӯз ва Соли нави аҷдодӣ расонд.
Бигзор дастархони наврӯзиро рамзи он — суманак зебу оро диҳад!
Нет комментариев