Хок қабати начандон ғафси заминро (хушкиро) ташкил дода, дар натиҷаи ҳаёту фаъолияти организмҳои зинда пайдо шудааст. Ин муҳити сегона мебошад. Хок аз ҷисмчаҳои сахт иборат буда, дар қисмҳои болоии он сӯрохиҳо мавҷуданд, ки бо обу ҳаво пур мешаванд. Вобаста ба ин дар хок организмҳои хурди обӣ ва фазоӣ зиндагӣ мекунанд. Махсусияти хок дар он аст, ки он аз сӯрохиҳои майда иборат аст, ки ба воситаи онҳо оксиген гардиш карда, обро мегузаронад. Сӯрохиҳо дар хокҳои нарм то 70 фоиз ва дар хокҳои зичу ғафс 20 фоизро ташкил мекунанд. Дар чунин хокҳо миқдори зиёди организмҳои хурди микроскопӣ: бактерияҳо, занбӯруғҳо, соддатаринҳо, кирмҳои ҷаниншакл, бандпойҳо мавҷуданд. Ҳайвонҳои каме калонтар дар зери хок барои худашон мустақилона роҳ мекушоянд. Растаниҳо то чуқурии 1,5-2 метр реша медавонанд, ки ин аломати аниқест барои муайян кардани чуқурии хок. Ҳаво дар қабатҳои хок аз миқдори зиёди гази карбонат ва миқдори ками оксиген иборат мебошад.
Аломати асосии муҳити хокӣ он аст, ки ба таркиби он мунтазам аз ҷимҳои боқимондаи решаҳои фавтидаи растаниҳо ва барги онҳо моддаҳои органикӣ дохил мегарданд ва барои бактерияҳо, занбурӯғҳо ва ҳайвонҳои дигар чун манбаи энергия хизмат мерасонанд. Бинобар ин хок муҳити аз ҳама муҳими ҳаётӣ ба шумор меравад. Организмҳоеро, ки дар хок зиндагӣ мекунанд, эдафобионтҳо ва ё ки геобионтҳо меноманд.
Организмҳои зинда дар муҳити зист бо ҳамдигар муносибатҳои гуногун доранд, ки дар байни онҳо муфтхӯрҳои (паразитизм) мавзеи аввалро ишғол мекунад. Муфтхӯр гуфта организме (намуд, фарде)-ро меноманд, ки дар тамоми ҳаёту фаъолияташ аз ҳисоби дигар организмҳо ғизо мегирад. Дар табиат ягон организми мустақили бисёрҳуҷайрае мавҷуд нест, ки муфтхӯри худашро надошта бошад. Муфтхӯр дар олами бактерияҳо низ ҷой дорад. Муфтхӯрҳо одатан дар бадани (танаи) ҷанин, ё дар ҳуҷайра ва ё бофтаи он ҷой мегиранд. Баъзе муфтхӯрҳо ба ҷанинҳои худ фоида низ меоваранд. Масалан, ҳайвонҳои кавшакунанда барои ҳазми ғизо аз бактерияҳо ва инфузорияҳо, ки дар меъдаи онҳо ҷойгиранд, истифода мебаранд. Аъзои ҳозимаи инсон низ бо ёрии микрофлораи фоидаовар фаъолият мекунад.
Муфтхӯрҳо аз бадан ва бофтаҳои ҷанин нафақат ғизо мегиранд, балки организми ҷанин онҳоро аз таъсири муҳити беруна низ ҳифз мекунад, яъне намегузорад, ки онҳо нобуд шаванд.
Мушкилоти асосии экологӣ дар силсилаи ҳаётии муфтхӯрҳо ҳангоми гузариши онҳо аз як ҷанин ба ҷанини дигар ба назар мерасад. Дар вақти ба муҳити дигар гузаштан онҳо пардаҳои мураккаби ҳифзӣ пайдо мекунанд. Масалан, тухми аскаридаро чанд қабати ғафси печонанда ҳифз мекунад. Ба ҳамаи ин нигоҳ накарда, дар давраи иваз кардани ҷанин, қисми зиёди муфтхӯрҳо ба фавт дучор мешаванд. Ғизои фаровон омили асосии зиёдшавӣ ва афзоиши муфтхӯрҳо мебошад ва барои муфтхӯрҳо «қонуни гузоштани миқдори зиёди тухм» хос аст.
Аксуламали ҳифзии ҷанин барои муфтхӯрҳо омили маҳдудкунанда дорад ва аз ин сабаб муфтхӯрҳо пеш аз ҳама фардҳои носолимро истифода мебаранд. Ин ҳолатро дар мисоли гамбуски баҳрӣ дидан мумкин аст. Аслан гамбуски баҳрӣ, аз нуқтаи назари экологӣ муфтхӯри дарахтҳост ва он дар пояи дарахтҳо ҷой мегирад. Ин дарахтон қобилияти ҷудо кардани зифтро, ки вазифаи ҳифзиро иҷро мекунад, надоранд.
Муфтхӯрҳоро вобаста ба фаъолият ва ҷойгиршавиашон дар организми ҷанин ба ду гурӯҳ тақсим мекунанд:
1) муфтхӯрҳои дарунӣ (кирмҳои гуногун, соддатаринҳо) — дар таркиби бадани ҷанин зиндагӣ мекунанд;
2) муфтхӯрҳои берунӣ (шабушк, кайк, кана, зулук) — дар рӯи пӯсти бадани организмҳо фаъолият доранд.
Муҳит, яъне мавқеи ҷойгиршавии организм, ки бавосита ё бевосита ба инкишоф, афзоиш ва паҳншавии он таъсир мерасонад, дар навбати худ аз унсурҳои зиёди табиӣ ва сунъӣ иборат аст.
Шароити ҳаёт-маҷмӯи унсурҳои барои организм зарурии муҳит мебошад, ки бидуни онҳо фаъолияти ҳаёт номумкин аст. Дар байни ин унсурҳо ҳамеша робитаи мураккаб мавҷуд аст.
Он унсурҳои муҳитро, ки барои организмҳо лозиманд, ё ба онҳо таъсири манфӣ мерасонанд, омилҳои экологӣ меноманд. Ба ибораи дигар, дар экология омил гуфта, маҷмӯи ҳодисаҳои табиию сунъиро меноманд, ки ба ҳаёту фаъолияти организмҳо таъсир мерасонанд. Дар табиат ин омилҳо фақат дар маҷмӯъ таъсирбахшанд. Ҳамин тариқ, маҷмӯи омилҳои экологӣ, ки асоси ҳаёти организм мебошанд ва бидуни онҳо организмҳо зиндагӣ карда наметавонанд, шароити ҳаётӣ номида мешаванд.
Организмҳои гуногун таъсири ҳар як омилро ба таври худ қабул мекунанд, чунки ҳар як организм хосиятҳои махсуси шароити муҳитро талаб дорад. Масалан, растаниҳо ва ҳайвонҳои дашту биёбон дар шароити ҳарорати баланд ва намнокии кам зиндагӣ мекунанд. Дар баландиҳо ин ҳолат баръакс мегузарад, организмҳои обҳои шӯр ё ширин дараҷаи консентратсияи моддаҳои маъданиро ҳар хел қабул мекунанд. Растаниҳо ва ҳайвонҳо ҳангоми ҷойгиршавӣ вобаста ба ин ё он омил роҳи интихобиро пеш мегиранд.
Нет комментариев