Иқтисодиёт – соҳаи афзалиятноки хоҷагии халқи мамлакат маҳсуб мешавад. Ин аст, ки Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои рушду ташаккули соҳа таваҷҷӯҳи махсуси ҳамешагӣ зоҳир менамояд. Иқтисодиёт, ки соҳаҳои молия, саноат, кишоварзӣ ва сохтмонро дарбар мегирад, алҳол дар ҳолати рушд қарор дорад.
Иқтисодиёти ҷаҳонро иқтисодчиён ҳамчун система тавсиф медиҳанд, зеро ягон давлати ҷаҳон дар алоҳидагӣ мавҷуд буда наметавонад ва ба воситаи муносибатҳои иқтисодии тарафайни хориҷӣ тамоми талаботи худро дар молу хизматҳои зарурӣ қонеъ мегардонад. Ҳамин тариқ, давлатҳо дар иқтисодиёти ҷаҳон ба воситаи ҳаракати байналхалқии омилҳои истеҳсолот ба ҳамдигар алоқаманд гардида дар ин асос шаклҳои зерини муносибатҳои байналхалқии иқтисодӣ ба вучуд меоянд:
тиҷорати байналхалқии мол ва хизмат;
ҳаракати байналхалқии сармоя;
ҳаракати байналхалқии қувваи корӣ;
мубодилаи байналхалқии технология;
муносибатҳои ҳисобию асъорӣ.
Иқтисодиёт ё иқтисоди ҷаҳонӣ чист?
Иқтисодчии соҳибтаҷриба Алиҷон Рустамов дар мусоҳиба бо мо гуфт, ки аслан ибораҳои «иқтисодиёти ҷаҳонӣ», «хоҷагии ҷаҳонӣ», «хоҷагии умумиҷаҳонӣ» мафҳумҳои ҳаммаъно мебошанд. Иқтисодчиёни гуногун ин мафҳумро бо ду маъно шарҳ медиҳанд: бо маънои мушаххас ва маънои васеъ. Бо маънои васеъ иқтисодиёти ҷаҳонӣ ин маҷмўи хоҷагиҳои ба ҳам вобаста ва ба ҳам алоқаманди давлатҳои ҷаҳон мебошад, ки аз рўи қонуниятҳои объективии иқтисодиёти бозорӣ тараққӣ мекунанд. Бо маънои мушаххас иқтисодиёти ҷаҳонӣ ин маҷмўи соҳаҳои алоҳидаи иқтисодиёти миллии давлатҳои ҷаҳон, ки дар муносибатҳои иқтисодии байни давлатҳо иштирок менамоянд, мебошад. Предмети омўзиши фанни иқтисодиёти ҷаҳонӣ аз як тараф иқтисодиёти давлатҳои тараққикарда, рў ба тараққӣ ва дар давраи гузаришбуда, аз тарафи дигар бошад муносибатҳои тарафайни иқтисодии байни ин давлатҳо ба амалоянда мебошад.
Заминаҳои асосии пайдоиш ва ташаккули иқтисодиёти ҷаҳон инҳоянд:
Тақсимоти байналхалқии меҳнат, ки асоси моддии иқтисодиёти ҷаҳонро ташкил медиҳад.
Байналмилалигардонии ҳаёти хоҷагидорӣ бо роҳи истифодаи шаклҳои васеи МИБ.
Хусусиятҳои асосии хоҷагии ҷаҳони муосир инхоянд:
Инкишофи ҳаракати байналхалқии омилҳои истеҳсолот, пеш аз ҳама дар шакли содирот-воридоти сармоя, қувваи корӣ, технология;
дар асоси ин рушди шаклҳои байналхалқии истеҳсолот дар корхонаҳое, кидар якчанд мамлакатҳо чойгиранд, пеш аз хама дар ҳудуди корпоратсияҳои фаромиллалӣ;
сиёсати иқтисодии давлатҳо, ки дастгирии ҳаракати байналхалқии молҳо ва омилҳои истеҳсолотро дар асоси муносибатҳои дутарафа ва бисёртарафа пешбинӣ мекунад;
бавуҷудоии иқтисодиёти типи кушода дар чаҳорчубаи давлатҳо ва иттиходияҳои байнидавлатӣ.
Таърихи ташаккулёбӣ ва марҳилаҳои тараққиёти иқтисодиёти ҷаҳонӣ
![tmt.tj[I65445om]](http://tiroz.org/wp-content/uploads/2016/04/tmt.tjI65445om.jpg)
Мувофиқи ақидаҳои мутахассисон ташаккулёбии иқтисодиёти ҷаҳонӣ ҳанўз ҳазорсолаҳо пеш аз мубодилаи байни давлатҳои қадимтарин – Мисру Рим, Кавказу Руси Кадим бо натиҷаҳои меҳнати онҳо оғоз ёфтааст. Ҳанўз дар давраҳои қадим қабилаҳои ин давлатҳо бо маҳсулоти мисин ва чӯбу тахтагини худ мубодила мекарданд. Ҳамин тариқ, тадқиқотчиён дар натиҷаи кофтуковҳои археологӣ аз Уралу Кавказ маҳсулоти мисини мисрӣ ва аз Мисру Рим маҳсулоти давлатҳои Русу Кавказро дарёфт намуданд. Маконе, ки аввалин бор давлатҳои қадим бо якдигар тиҷоратро оғоз намуданд, минтақаи Баҳри Миёназамин мебошад. Мамлакатҳои соҳили он маҳз ба воситаи ин баҳр бо якдигар тиҷорат мекарданд. Бинобар ин, олимон минтақаи баҳри Миёназаминро ядрои хоҷагии ҷаҳонӣ меноманд. Мунтазам ба ин минтақа давлатҳои минтақаҳои хамсоя ҳамроҳ шуданд: аввал Осиёи Ҷанубӣ, баъд Осиёи Ҷанубу Шарқӣ, Сибиру Урал, Амрикои Шимолӣ, баъд Амрикои Ҷанубӣ ва Австралия ва дар ниҳоя минтакаҳои дурдасти Африкаи тропикӣ. Ба ташаккулёбии хоҷагии ҷаҳонӣ васеъ гардидани муносибатҳои тиҷоратии давлатҳо ва экспедитсияҳои бузурги географӣ бо сардории Магелану Ҷеймс Кук, Колумбу Васко да Гамма мусоидат намуданд, ки дар натиҷаи онҳо давлатҳои дунё боз ҳам бештар оиди дигар давлатҳои ҷаҳон маълумот пайдо намуда, бо онҳо муносибатҳои берунитиҷоратиро ба роҳ монданд. Ба инкишофи иқтисодиёти ҷаҳонӣ, инчунин инқилоби илмӣ-техникӣ, ба вучуд омадани воситаҳои муосири нақлиёту алоқа ва муносибатҳои нави молиявӣ суръат бахшиданд. Ҳамин тарик, то охири асри IX хоҷагии ҷаҳонӣ пурра ташаккул ёфт.
Марҳилаҳои ташаккули иқтисодиёти ҷаҳонӣ инхоянд:
Марҳилаи якум — асрҳои ХV — ХVII-ро дар бар мегирад, ки онро Марҳилаи ҳукмронии сармояи тиҷоратӣ меноманд. Хусусиятҳои ин марҳила чунинанд:
-васеъшавии масоҳати тиҷорати байналхалқӣ;
-зиёдгардии номгўи маҳсулоти тиҷоратӣ;
-кушодашавии аввалин биржаҳои молӣ дар ҷаҳон;
— аввалин бор болоравии нарх ва беқурбшавии пул.
Марҳилаи дуюм — асрҳои ХVIII — ХIХ-ро дар бар мегирад, ки Марҳилаи ҳукмронии сармояи саноатӣ мебошад. Хусусиятҳои ин марҳила чунинанд:
-зиёдшавии истеҳсолоти саноатӣ дар ҷаҳон;
-ба вуҷуд омадани аввалин бўҳронҳои иқтисодӣ дар ҷаҳон (соли 1825 аввалин бўҳрони ҷаҳонӣ);
Марҳилаи сеюм — асрҳои ХХ — ХХI -ро дар бар мегирад ва онро Марҳилаи ҳукмронии сармояи молиявӣ меноманд. Ин марҳила дорои хусусиятҳои зерин аст:
-аҳамияти зиёд пайдо кардани содироти сармоя нисбат ба содироти мол, яъне кушодани корхонаҳо дар хориҷа;
-ба роҳ мондани фаъолияти васеи ширкатҳои фаромиллалӣ-ширкатҳое, ки аз рӯи сармоя ба як мамлакат тааллуқ дошта, аз рўи фаъолият байналхалқӣ мебошанд;
— таъсисёбӣ ва фаъолияти ташкилотҳои байналхалқии иқтисодӣ.
Аз рўи дараҷаи тараққиёти иқтисодӣ, ки дараҷаи тараққиёти соҳаи саноат, ҳаҷми умумии истеҳсолот, ҳиссаи маҳсулоти саноатӣ дар содироти умумӣ ва ҳаҷми ММД ба сари аҳолиро нишон медиҳад, мамлакатҳоро ба се гурўҳ ҷудо мекунанд:
Мамлакатҳои тараққикардаи саноатӣ, ки 25-то буда, 1,2 млрд аҳолӣ (23 фоизи аҳолии ҷаҳон) доранд ва 70 фоизи ММД-и ҷаҳонӣ ва 70-75 фоизи истеҳсолоти саноати ҷаҳониро ташкил медиҳанд. ММД ба сари аҳолӣ дар ин гурўҳи мамлакатҳо аз 10 то 25 ҳазор долларро ташкил дода, ба онҳо қариб 70 фоизи гардиши берунитиҷоратии ҷаҳонӣ рост меояд.
Мамлакатҳои рў ба тараққӣ, ки 120-то буда, қисми зиёди мамлакатҳои Осиё, Африка ва Амрикои Лотиниро дар бар мегиранд. Ба ин гурўҳи мамлакатҳо 40 фоизи ММД-и ҷаҳонӣ ва 26 фоизи содироти ҷаҳонӣ рост меояд. Онҳо бо сатҳи миёна ва пасти даромад фарқ мекунанд.
Мамлакатҳои нави саноатӣ, ки баъди солҳои 60-уми асри ХХ дар арсаи ҷаҳон бо суръати баланди рушди иқтисодӣ, ҳаҷми рӯзафзуни содирот, ҳиссаи баланди истеҳсолоти саноати худро намоён карданд. Ба ин мамлакатҳо пеш аз ҳама мамлакатҳои Осиёи Ҷанубу Шарқӣ, Осиёи Шарқӣ ва Амрикои Лотинӣ ба монанди Гонконг, Сингапур, Малайзия, Туркия, Ҳиндустон, Бразилия, Аргентина ва кишварҳои дигар дохил мешаванд.
Иқтисодчӣ Алиҷон Рустамов илова кард, ки дигар нишондиҳанда ин сохти иқтисодӣ-иҷтимоии давлат мебошад, ки мувофиқи он давлатҳоро ба чунин гурўҳҳо ҷудо менамоянд: давлатҳои сохти иқтисоди бозорӣ, давлатҳои иқтисодиёташон дар давраи гузариш, ки мамлакатҳои Аврупои Шарқӣ ва собиқ мамлакатҳои ИҶШС-ро дар бар мегирад. Ҳиссаи ин мамлакатҳо дар истеҳсолоти саноати ҷаҳонӣ аз ибтидои солҳои 90-уми асри гузашта зиёда аз 10 фоизро ташкил медиҳад: давлатҳои сотсиалистӣ (Куба, Ветнам, Кореяи Шимолӣ).
Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо назардошти муҳимияти соҳаи иқтисод дуруст зикр намудаанд: «Дар шароити ҳассоси замони муосир ҳадафи асосии давлат, пеш аз ҳама, таъмини рушди босуботи иқтисодӣ ва тадриҷан баланд бардоштани сатҳу сифати зиндагии мардум тавассути амалӣ кардани ислоҳоти низоми идораи давлатӣ, таъмини шаффофияти фаъолияти мақомоти он, фароҳам овардани фазои мусоид барои рушди соҳибкорӣ, ҷалби сармоя ва воридоти технологияҳои пешрафта ва дар ин замина ташкил кардани ҷойҳои нави корӣ мебошад».
Ҳамин тавр, бо мақсади фароҳам овардани замина ҷиҳати рушди устувори иқтисодӣ дар кишвар бо ташаббус ва дастгирии Президенти кишвар Стратегияи миллии рушд ва якчанд стратегияву барномаҳои миёнамӯҳлат, ки дар комёб шудан ба Ҳадафҳои Рушди Ҳазорсола асоси воқеӣ маҳсуб мегарданд, таҳия ва қабул гардида, ҳоло мавриди амал қарор доранд. Ҷумҳурии Тоҷикистон афзалиятҳои миллии хешро дар ин ҳуҷҷатҳои стратегӣ муайян намуд ва барои ноил шудан ба ин ҳадафҳои стратегӣ саъю талош меварзад.
Татбиқи босамари ҳуҷҷатҳои стратегӣ, барқарорсозии иқтисодиёт ва ноил шудан ба сатҳи устувори макроиқтисодӣ имкон дод, ки сатҳи камбизоатӣ аз 72,4 фоизи соли 2003 то 46,7 фоиз дар соли 2009 коҳиш ёбад.
Дар натиҷаи ислоҳот ва дигаргунсозиҳо тамоюли рушди иқтисодӣ дар солҳои охир таъмин гардид, ки он ба мӯътадил шудани нишондиҳандаҳои макроиқтисодӣ мусоидат намуд.
Маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ аз соли 1997 то ба имрӯз 2,6 маротиба афзуда, рушди миёнаи он дар як сол 7,1 фоизро ташкил медиҳад. Чунин рушди иқтисодӣ ба туфайли таъмини афзоиши бемайлони фаъолияти ҳамаи соҳаҳои иқтисодиёт дар кишвар ба даст омадааст.
Истеҳсоли маҳсулоти саноатӣ аз соли 1997 то имрӯз 2,5 баробар, маҷмӯи маҳсулоти кишоварзӣ 2,8 баробар, ҳаҷми боркашонӣ тавассути тамоми намудҳои нақлиёт 1,7 баробар, мусофиркашонӣ 4,3 баробар, ҳаҷми гардиши савдои чакана 3,2 баробар ва хизматрасонии нақдӣ ба аҳолӣ 7,8 баробар афзудааст ва ҳаҷми буҷети давлатӣ 75 баробар, маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ ба ҳар сари аҳолӣ 36,3 ва даромадҳои пулии аҳолӣ 38 баробар афзоиш ёфтанд.
Дар давраи истиқлолият бо мақсади рушди иқтисоди миллӣ корҳои зиёде анҷом дода шуда, зиёда аз 80 барномаи соҳавӣ қабул гардиданд, ки онҳо бевосита ба пешрафти соҳаҳои гуногуни иқтисоди миллӣ ва баланд бардоштани сатҳи зиндагии мардум мусоидат намуданд.
Ҳар сол санаи 8-уми апрел дар Тоҷикистон ҳамчун Рӯзи иқтисодчиён мутантан таҷлил мешавад. Аз ин лиҳоз, кулли иқтисодчиёни вилоят ва ҷумҳуриро бо Иди касбиашон самимона табрик намуда, барояшон сиҳатмандии комил ва дар фаъолияти минбаъдашон барору музаффариятҳо таманно менамоем!
Исломҷон Бобоев
Нет комментариев