Муаллифи китоби «Таърихи коғаз» М.Т.Маликин дар ҷараёни таҳлилу таснифи таърихи коғаз ба пайдоиши хатти пиктографӣ (тасвир-нигорӣ: «Пиктус» — тасвир ва «Графо» — нигоштан) дахолат карда, андешаҳои худро ин тавр шарҳ додааст: «Дар яке аз минтақаҳои ИМА ғоре воқест.
Дар танаи он нақшҳои аҷибе сабт гардидаанд. Нақшҳо ба юриши ҳиндуёни амрикоӣ мансубанд. Солноманавис манзараро фаҳмо ва дилкаш тасвир кардааст. Ӯ дар тасвири амалиёти ҳиндуён панҷ заврақ — ҳолати ҳаракат, болои заврақҳо аломати панҷоҳу як хатчаи алифмонанд — яъне, шумораи рӯз, тӯл кашидани ҳарбу зарб, нақши уқоб — хосияти ҷасурӣ ва ниҳоят нақши сангпушт — барори юриши ҳиндуёнро ифода кардааст». Инҳо тасвирҳое буданд, ки минбаъд хатти пиктографӣ номида шудаанд.
Коғаз унсури асосии тамаддуни башар
Воқеан, коғаз муҳимтарин ихтироъ дар таърихи башар маҳсуб мешавад. Таърихи тамаддун ҳангоме шурӯъ шуд, ки инсон он чизеро эҳсос мекард ва медид ва ё дар зеҳни худ ҳифз менамуд, аз тариқи расонаҳо ё маҳмилҳои физикӣ ба дигарон интиқол диҳад. Ба он маъно, ки инсон пас аз пайдоиши хат тавонист он чиро қаблан ба таври шифоҳӣ ва ҳофизаи маҳдуди худ ба наслҳои баъдӣ интиқол медод, ба шакли нома ва ё мактуб ба онҳо бирасонад. Шурӯъ аз он замон инсон бо роҳи ба коргирии навъҳои расонаҳои иттилоотӣ, ба монанди лавҳаҳои сангӣ ва гилӣ, папирус, пӯсти ҳайвонот ва коғаз ҳаҷми азимеро аз манбаҳои иттилоотӣ ҷамъоварӣ намуд.
Инсоният хатро дар рӯи санг, филиз, гил, чӯб, папирус, чарм сабт мекард. Яке аз беҳтарин расонаҳое, ки инсон тавонист барои сабту забти дониши худ аз он истифода намояд, коғаз буд ва ҳаст. Ин васила ба далели қобилиятҳо ва вижагиҳои хоси он аз қарни дувуми мелодӣ то кунун нақши тайинкунандае дар китоб ва китобат доштааст ва яке аз аносири физикии муҳим барои ифшои дониш дар сатҳи ҷаҳон маҳсуб мешавад.
Коғаз нисбат ба дигар воситаҳои қаблӣ фаровонтару арзонтар буд. Ба ҳамин далел муҳимтарин элементҳои китоб аз монополияи дарбориён, рӯҳониён ва табақаҳои баргузида хориҷ гардид ва дар ихтиёри мардум қарор гирифт. Ин масъала сабаб шуд, то китоб низ фаровонтар ва арзонтар гардад. Алҳол, яъне дар қарни 21 бо вуҷуди рушди назарраси расонаҳои электронӣ, ҳамоно коғаз муҳимтарин воситаи навишторӣ ва ифшои иттилоот дар сатҳи ҷаҳон аст ва гумон аст, ки дар ояндаи наздик он аҳамияти зиёда аз 1800-солаи худро аз даст диҳад.
Санъати коғазгарии анъанавӣ
Санъати коғазсозӣ, яке аз ҳунарҳои қадимаи тоҷикон буда, дар гузашта дар шаҳрҳои Бухоро, Самарқанд, Балх, Ҳирот, Чорҷўй, Тошканд, Қӯқанд ва ғайра маъмул буд. Устоҳои коғазгар навъҳои коғазро истеҳсол намуда, ба кишварҳои дигар содир мекарданд. Вале дар сарчашмаҳои таърихӣ ва ҷуғрофӣ аз тавсифи коғази самарқандӣ бештар сухан рафтааст, ки он тақрибан аз асри XVIII инҷониб дар Осиёи Марказӣ маъмулу машҳур будааст. Яке аз асарҳои қадимтарини ҷуғрофии муаллифаш номаълум, ки дар асри Х таълиф шудааст, “Ҳудуд-ул-олам” мебошад, ки дар он роҷеъ ба коғази самарқандӣ чунин зикр шудааст: “Самарқанд шаҳри бузург аст ва ободон аст ва бо неъмати бисёр ва ҷойи бузургони ҷаҳон аст. …Ва аз он коғаз хезад, ки ба ҳама ҷаҳон бибаранд ва риштаи канаб хезад”. Аз ин навиштаҳо маълум мешавад, ки дар давоми ду садсолаи пайдоиши худ коғази самарқандӣ шӯҳрати ҷаҳониро касб карда буд.
Оғози истеҳсоли коғазро дар Осиёи Марказӣ, аксари муаллифон ба муносиботи сиёсию иқтисодии суғдиён бо кишвари Чин рабт додаанд. Тибқи иттилои сарчашмаҳо, марди чиние бо номи Сай Лун бо истифода аз канаб ва решаи дарахтон бори нахуст дар соли 105-уми мелодӣ коғазро ихтироъ карда буд. Баъдан ба маводи хоми коғаз латтапораҳо, абрешим ва ширеши оҳарӣ ҳамроҳ кардаанд.
Санъати коғазгарӣ аввалин маротиба дар Чин ихтироъ шуда, сипас ба кишварҳои ҳамсоя, бахусус ба Осиёи Марказӣ роҳ ёфтааст. Мувофиқи ривоятҳои таърихӣ, соли 751 лашкари чинӣ аз дарёи Тироз гузашта, ба шаҳри Ҷамбул наздик мешавад. Ҳокими онвақтаи Самарқанд — Абӯмуслим сипоҳи худро барои муҳофизати қаламраваш мефиристад. Дар байни косибону ҳунармандон, аз ҷумла устоҳои коғазгар, задухӯрди сахте сурат мегирад. Онҳо барои ҳифзи ҷони худ ин ҳунарро ба суғдиён ошкор менамоянд. Ҳамин тавр,дар Самарқанд санъати коғазгарӣ густариш меёбад ва дорои шӯҳрати ҷаҳонӣ мегардад. Коғази самарқандиро тоҷирон ба Арабу Форс, Ҳинд ва Хоразм мебурданд. Чунончӣ, миқдори зиёди дастхатҳои порсию арабии асри IX-X дар коғази самарқандӣ навишта шудаанд.
Дар баробари Самарқанд санъати коғазгарӣ инчунин дар шаҳрҳои Бухоро, Балх, Ҳирот, Чорҷӯй, Тошканд ва дертар дар асри ХIX дар шаҳри Қӯқанд рушд кардааст. Мавҷудияти номи деҳаҳо бо номи “Ҷувози Коғаз” ва ё “Коғазгар” дар ноҳияҳои атрофи Бухоро ва Қӯқанд аз он гувоҳӣ медиҳанд, ки дар гузаштаи начандон дур дар он ҷойҳо коғаз истеҳсол шудааст. Сабаби “Ҷувози Коғаз” ном гирифтани ин қабил вожаҳо дар он аст, ки маводи хоми коғази осиёимарказиро дар обҷувозҳо, ба монанди шолӣ мекӯфтанд. Пас аз низоъҳои феодалии асрҳои XVIII-XIХ, бахусус дар даврони ҳукумати шайбониён ба сабаби зулму ситам ва андозситониҳои миёншикан косибону ҳунармандон ҳам тарки касбу ҳунари худ кардаанду ҳам тарки ватан. Дар натиҷа ҷувозу корхонаҳои коғазбарорӣ аз кор монданд. Дар ҳамин давра баъзе аз коғазгарон ба Қӯқанд ва атрофи он ҳиҷрат карда, ин ҳунарро ба Қӯқанд бурдаанд.
Аз асрҳои қадим се навъи коғази самарқандӣ маълум буд. Навъи беҳтарини он коғази абрешимин ном дошт, ки аз лоси шоҳӣ тайёр мекарданд ва рангаш зардча буд. Навъи дуюмро нимкатонӣ мегуфтанд, зеро ҳангоми омодасозӣ ба он нахи катон иловаменамуданд. Навъи сеюмаш аз хамираи латтапораҳои кӯҳнаи пахтагин истеҳсол карда мешуд, ки сифати он аз коғази абрешимӣ пасттар буд.Бо арзи ҳастӣ кардани хонигариҳо ва тақвият ёфтани хонигарии Қӯқанд, маркази хонигарӣ, яъне шаҳри Қӯқанд ба маркази истеҳсоли коғаз табдил ёфта, дар самти истеҳсоли коғаз шӯҳрати тамом пайдо намуд ва агарчи дар дигар шаҳрҳо низ коғаз истеҳсол мешуд, аммо бо номи коғази қӯқандӣ муаррифӣ мегардид.
Коғазҳои истеҳсолкардаи устоҳои Осиёи Марказӣ ба монанди коғазҳои аврупоӣ нақши обӣ надоштанд. Ягона нақши обӣ дар коғази мириброҳимӣ вуҷуд дошт, ки он ба шакли ҳалқаи сафед намудор мешуд. Ин нақшро усто Мир Иброҳими Самарқандӣ дар асри XVI эҷод карда буд ва он то ба ибтидои асри ХХ дар Самарқанду Бухоро бо ҳамин ном шӯҳрат дошт.
Муаррих ва мардумшиноси маъруф Александр Александрович Семёнов дар мақолаи худ “Дар бораи коғази осиёимиёнагӣ” маълумоти ҷолиби таваҷҷӯҳро роҷеъ ба контексти таърихии истеҳсоли коғаз дар шаҳрҳои Бухоро, Самарқанд ва Қӯқанд фароҳам овардааст. Ў инчунин раванди истеҳсоли коғаз, навъҳои он ва тартиби кори коғазгарони самарқандиро дар охири асри XIХ ва ибтидои асри ХХ ба таври муфассал шарҳ додааст. Аз он гуфтаҳо бармеояд, ки санъати коғазгарӣ, воқеан пешаи душвору мураккаб мебошад. Устои коғазгар беш аз як моҳ вақт сарф мекард, то ки аз миқдори муайяни ашёи хом — пӯсти дарахти тут, абрешим ва латтапора варақи сафеди зардчатоб ҳосил гардад.
Истеҳсоли дастии коғаз дар Самарқанди имрӯза
Ин пешаи суннатӣ ва пуршараф то ба имрӯз дар Самарқанд идома дорад. Дар деҳаи Кони Гили шаҳри Самарқанд устои маҳаллӣ Зариф Мухторов пас аз омӯзиши таъриху анъанаи коғазгарии устоҳои пешинаи Самарқанд бо аҳли хонаводаи худ истеҳсоли дастии коғазро ба роҳ мондааст. Онҳо нисбатан усули соддаи коғазсозиро истифода мебаранд. Вале тавре аз тасвири Семёнов маълум мешавад, бисёр амалҳо ихтисор ва ё содда шудаанд.
Дар корхонаи хусусии Зариф Мухторов бо номи «Мерос» коғази абрешимини самарқандиро аз пӯсти сафеди химчаи дарахти тут тайёр мекунанд. Ҷилди қаҳваранги ин чўб барои сохтани муқова ва баъзе маҳсулоти дигари армуғонӣ ба кор меравад. Тарзи истеҳсоли дастии коғази абрешимин ё шоҳӣ чунин аст: навдаи яксолаи дарахти тутро баҳорон, ҳанўз барг набароварда, мебуранд. Чўбро як шабонарўз дар об тар карда, пӯсташро ҷудо мекунанд. Пӯсти сафедро дар деги об андохта, тақрибан 4-5 соат меҷӯшонанд. Баъди ҷӯшонидан нахҳо мулоим мешаванд, сипас онро обгардон намуда, таротар дар дӯли обҷувоз 7-8 соат мекӯбанд. Як нафар коргар онро ба таври мунтазам омехта менамояд.
Маҳсули кӯфташударо ба тағораи махсуси обдор андохта, мекобанд, то ки нахҳо дар об титу тунук шаванд. Сипас бо қолаби махсуси тӯрдор онро аз об оҳиста мебардоранд ва ба болои тахтаҳои амудии болои тағора мегузоранд, то ба пуррагӣ обаш бирезад. Чун обаш рехт, нахҳо болои ҳам омада, шакли коғазро мегиранд. Баъдан коғази тарро аз қолаб ҷудо карда, дар байни матои пахтагин мегузоранд ва он нимхушк мешавад. Дар гузашта барои ин амал аз тӯрҳои бо мӯйи асп сохташуда истифода мекардаанд. Коғази нимхушкро дар зери тахтаҳои ҳамвор гузошта, ба муддати 24 соат ба болояш санги вазнинро мегузоранд, то ки он фишор дода, коғазро мустаҳкаму ҳамвор намояд. Пас аз он коғази ҳосилшударо ба тахтаҳои ҳамвор мечаспонанд, он ҷо коғаз дар муддати 4-6 соат пурра хушк мешавад.
Амали охирини истеҳсоли коғаз сайқалзанӣ ба шумор меравад. Коғази ҳосилшударо дар рӯйи тахтаи ҳамвор, одатан дар рӯйи тахтасанги мармар гузошта, бо порасанги ҳамвори ақиқ ё шохи гов ва ё садафи баҳрӣ 10-15 дақиқа сайқал зада, ҳамвор менамоянд. Ҳамин тавр, коғази нафису ҳамвор ва ҷилонок ҳосил мешавад. Тибқи ривоятҳо, дар гузашта коғази самарқандӣ бо ҳамин сайқалзаниаш аз коғазҳои чиниву ҷопонӣ фарқ мекард. Ҳамзамон коғази самарқандиро (ҳам дар ҳолати тоза будан ва ҳам бо шакли дар рӯи он матне чоп кардан) метавон то ба 2000 сол нигаҳ дошт. Шарҳи ҷараёни коғазгарӣ, ки ин ҷо тасвир шуд, дар асоси нақли устоҳои Корхонаи хусусии «Мерос» бо роҳбарии Зариф Мухторов, ки дар деҳаи Кони Гили шаҳри Самарқанд воқеъ аст, навишта шудааст.
То ба солҳои 20-уми садаи ХХ коғазҳо ба тарзи дастӣ истеҳсол мешуданд. Пас аз рушди технологияи коғазбарорӣ ва ташкили корхонаҳои саноатӣ усули дастии истеҳсоли коғаз тақрибан дар шаҳрҳои Осиёи Марказӣ аз байн рафт. Танҳо пас аз истиқлолияти ҷумҳуриҳои собиқи Шӯравӣ таваҷҷӯҳ ба касбу ҳунарҳои анъанавӣ бештар шуд, ки ин падида омили эҳёи баъзе касбу ҳунарҳои суннатӣ гашт. Ҳоло ягона устои коғазгар дар Осиёи Марказӣ Зариф Мухторов бо истеҳсоли дастии коғаз машғул аст.
Ҳамин тавр, тавлиди коғаз дар ҷамъияти инсонӣ тағйироти ҷиддие ворид намуд. Коғаз барои китобати ҳамаи он чизе, ки ақлу зеҳн ва тафаккури инсон меофарад, маводи асосӣ гардид. Дар Осиёи Марказӣ тибқи иттилои баъзе аз сарчашмаҳо ҳанӯз то ғасби арабҳо низ коғаз истеҳсол карда мешуд, вале санаде, ки ин ақидаро собит созад, дастраси мо нест. Аксари муҳаққиқон бар он ақидаанд, ки усули истеҳсоли коғаз дастоварди чинҳост ва маҳз онҳо инро ба Осиёи Марказӣ овардаанд, — мегӯяд Сироҷиддин Икромӣ, узви Иттифоқи журналистони Тоҷикистон.
Дар масъалаи аз ҷиҳати экологӣ тоза ва безарар будани маҳсулоти омодашуда, метавон гуфт, ки истеҳсоли дастии коғази самарқандӣ дар воқеъ ба талаботи давр комилан ҷавобгӯ буда, ба инсоният — ҳам истеҳсолкунанда ва ҳам истифодабаранда зараре надорад. Ҳамзамон зиёд кардани ҳаҷми истеҳсоли он ба табиати зиндаи гирду атроф низ ягон зараре намерасонад. Зеро, мусаллам аст, ки дарахти тут дар тамоми шаҳру навоҳии кишварҳои Осиёи Марказӣ зиёд буда, барои истеҳсоли дастии коғаз танҳо навдаи яксолаи онро истифода мебаранд. Яъне, дар оғози сол (аввали баҳор) чунин навдаро мебуранд ва пайдост, ки то ба охири сол ба ҷойи он боз навдаи нав месабзад ва ҳамин тавр, ҳар сол.
Хуб мебуд, агар дар Тоҷикистон низ, ки дарахти тут хеле зиёд аст, ба истеҳсоли дастии коғаз — маҳсулоти аз ҷиҳати экологӣ тоза ва безарар, таваҷҷӯҳ зоҳир менамуданд. Бино ба гуфти З.Мухторов барои ташкили корхонаи хурди коғазбарорӣ маблағи зиёд зарур нест.
Медиапортали «Тироз»
Хуршед Ӯлмасов,
Исломҷон Бобоев,
Султонҷон Усмонов
Маводи мазкур бо дастгирии Иттиҳоди Аврупо таҳия шудааст. Масъулияти мӯҳтавои ин мавод ба дӯши муаллифони мақола вогузор шуда, мавқеи Иттиҳоди Аврупоро инъикос намекунад.
Нет комментариев